Eber Sarısı, Piyam ( Thermopsis turcica )

1982 yılında Türk botanikçiler tarafından keşfedilen Thermopsis turcica Dünya üzerinde sadece Akşehir ve Eber göllerinin güney kıyılarında parçalı populasyonlar şeklinde yayılış göstermektedir. Türkiye endemiği olan bu türün doğada kısa süre içinde yok olacak olan türler içerisinde olduğu ve çok tehlikede (Critically Endangered-CR) kategorisinde bulunduğu bilinmektedir. Yerel isimleri ise Eber Sarısı veya Piyam’dır.

Baklagiller (Fabaceae) Ailesinden çok yıllık bir bitki olan Eber Sarısı, uzun  rizomlu (toprak altı gövde), dik, 35-80 cm arası boylanan, sarı çiçekli, otsu bir bitkidir. Gövde ve yapraklar uzun yumuşak tüylüdür. Yaprakları trifoliyattır (üç yaprakçıklı). Çiçek durumu uç kısımda olup salkım şeklindedir. Çanak yapraklar (kaliks) sık beyaz tüylü, taç yapraklar (korolla) sarı, yaklaşık 25 mm’dir. Ovaryum 3 karpellidir. Meyve 3-10 tohumlu legümen (bakla tipi) ve tüylüdür. Bu türün en yakın akrabası ise Orta Asya’da yaşamaktadır.

Akşehir ve Eber göllerinin kuruması ve geri çekilmesi sonucu kıyı bölgelerinde de taban suyu düşmüş ve Eber Sarısının habitatı zarar görmüştür. Ayrıca bölgede yapılan bahçe tarımı yüzünden Eber Sarısı tarlalarda istenmeyen ot konumundadır ve çiftçiler tarafından da yok edilmek istenmektedir. Bununla birlikte Piyan tohumları alandaki böcekler (özellikle Coleoptera üyeleri) tarafından meyve kabukları delinerek yenildiği için meyvelerin içinde yeteri kadar tohuma rastlamak güçtür. Böcek istilasına uğramış populasyonlardan tohum elde etmek zordur. Bu da bitkinin tohum ile yayılmasını ve üremesini ileri derecede sınırlandırmaktadır. Bitki, neslini tehlikeye atan bu ana etmenlerin yanında bazı avantajlara da sahiptir. Hayvanlar tarafından otlanmaz ve tıbbi yada başka bir kullanıma sahip olmadığı için doğadan toplanma tehlikesi yoktur. Ayrıca rizomları ile üreyebilmesi sayesinde arsız ot şeklinde çoğalabilmektedir.

Yukarıda saydığımız küçük avantajlara rağmen Eber Sarısı’nın etkili koruma önlemlerine ihtiyacı vardır. Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü Eber gölündeki popülasyonun belli bir kısmını korumaya almıştır. Değişik üniversitelerden bilim insanları ve çeşitli projeler ile de korumaya yönelik çalışmalar yapılmaktadır. Kocatepe Üniversitesi’nden Dr. Süleyman Cenkci ve ekibi tarafından yapılan çalışmalar ile elde edilen sağlıklı tohumların çimlenme sorunları olduğu tespit edilmiş ve bunun aşılma yolları bulunmuştur. Bu sayede elde edilen sağlıklı tohumlardan bitkinin çoğaltılması mümkün olabilecektir. Ayrıca yine aynı ekip bitkinin biyoteknolojik yöntemler kullanılarak kısa sürede çok sayıda klonlanarak çoğaltılabileceğini göstermiştir. Bu yöntem ile doğal popülasyonların kısa sürede restore edilmesi mümkün olabilecektir.

Eber Sarısının bir diğer önemli özelliği de tek çiçekten 3 meyve vermesidir. Bu özelliğin kültür baklagillerine aktarılabilmesi ile ilgili özellikler değişik üniversitelerden bilim insanları tarafından araştırılmaktadır.

Böyle önemli bir bitkinin korunması için yapılan tüm bu çalışmalara ek olarak özellikle bölge halkının bilgilendirilmesi ve bu konuda duyarlı hale gelmesi gereklidir. Genel anlamda da unutulmaması gereken bir gerçek daha vardır. Türkiye florası 9000’in üzerinde bitki türü içermektedir ve bu türlerin yaklaşık 3000’i Türkiye endemiğidir. Başka bir ifade ile çevremizde bulunan her üç bitki türünden birisi yalnız Türkiye’de yaşamaktadır. Bu endemik bitkilerin büyük çoğunluğu da tehlike altındadır. Bitki çeşitliliğimizin korunması için tüm doğaseverlerin üzerine düşenleri yapması gerekmektedir.


Sergun DAYAN
Uzm. Biyolog
[email protected]